مقدمه
در برخی کشورها مانند ژاپن و سوئیس، بانک‌ها با سود تسهیلات نزدیک به صفر فعالیت می‌کنند. این موضوع به دلایل مختلفی از جمله ثبات اقتصادی، درآمدزایی متنوع بانک‌ها، و اعتماد عمومی به نظام بانکی ممکن شده است. اما آیا چنین سیستمی در ایران قابل اجراست؟ اگر تمام مشکلات داخلی حل شوند، اما تحریم‌های بین‌المللی باقی بمانند، آیا باز هم امکان کاهش نرخ سود بانکی وجود دارد؟ در این مقاله، با بررسی چالش‌ها و راهکارهای موجود، به این پرسش پاسخ می‌دهیم.
* ۱. چرا برخی کشورها نرخ سود بانکی نزدیک به صفر دارند؟
بانکداری کم‌بهره در کشورهایی مانند ژاپن و سوئیس به دلیل چند عامل ممکن شده است:
_ تورم بسیار پایین: ارزش پول در این کشورها تقریباً ثابت می‌ماند، بنابراین بانک‌ها نیازی ندارند تا نرخ بهره را برای جبران کاهش ارزش پول بالا ببرند. (مثلاً در ژاپن، تورم معمولاً زیر ۲٪ است، درحالی‌که در ایران سال‌ها نرخ تورم بالای ۴۰٪ بوده است.)
_ متنوع بودن منابع درآمدی بانک‌ها: بانک‌ها فقط از طریق وام‌دهی سود نمی‌کنند، بلکه از سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی، دریافت کارمزد خدمات بانکی، و تأمین مالی پروژه‌های اقتصادی درآمد دارند. (مثلاً در سوئیس، بانک‌ها از سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی و کارمزدهای بانکی کسب درآمد می‌کنند.)
_ اعتماد عمومی به بانک‌ها: مردم این کشورها به دلیل ثبات اقتصادی، سرمایه‌های خود را در بانک‌ها نگه می‌دارند، بنابراین بانک‌ها همیشه منابع مالی کافی دارند و نیاز ندارند با نرخ سود بالا سپرده جذب کنند. (مثلاً در ژاپن، مردم به جای خرید دلار یا طلا، پولشان را در حساب‌های بانکی کم‌بهره نگه می‌دارند.)
* ۲. چرا بانکداری کم‌بهره در ایران ممکن نشده است؟
در ایران، چند عامل باعث شده که بانک‌ها نتوانند مانند ژاپن و سوئیس عمل کنند:
× تورم بالا: وقتی ارزش پول هر سال کاهش می‌یابد، بانک‌ها مجبورند نرخ سود بالایی بگیرند تا ارزش وام‌هایشان حفظ شود. (مثلاً اگر بانکی امروز ۱۰۰ میلیون تومان وام بدهد، در یک سال آینده با تورم ۴۰٪، این پول ارزش بسیار کمتری خواهد داشت.)
× اتکای بانک‌ها به وام‌دهی برای درآمد: بانک‌های ایران درآمد اصلی‌شان را از سود تسهیلات تأمین می‌کنند، درحالی‌که در کشورهای پیشرفته، بانک‌ها از خدمات بانکی، سرمایه‌گذاری، و اوراق مالی درآمد دارند. (مثلاً در سوئیس، بانک‌ها از مدیریت دارایی‌ها و سرمایه‌گذاری برای مشتریان درآمد دارند، اما در ایران بیشتر درآمدشان از سود وام است.)
× وام‌های بی‌ضمانت و عدم بازپرداخت مناسب: برخی از وام‌ها به افراد یا نهادهایی داده می‌شوند که بازپرداخت ندارند، در نتیجه بانک‌ها مجبورند برای جبران ضرر خود، سود بیشتری از سایر وام‌گیرندگان دریافت کنند. (مثلاً در ایران، بسیاری از وام‌های کلان به برخی شرکت‌ها داده می‌شود که پس از سال‌ها هنوز پرداخت نشده‌اند.)
× دخالت دولت در بانک‌ها: دولت معمولاً برای جبران کسری بودجه از بانک‌ها وام می‌گیرد، اما چون بازپرداخت این بدهی‌ها طولانی می‌شود، بانک‌ها برای تأمین نقدینگی، سودهای بالاتری روی وام‌ها اعمال می‌کنند. (مثلاً دولت ایران بارها از بانک مرکزی و بانک‌های تجاری وام گرفته، ولی دیر بازپرداخت کرده است.)
× تحریم‌های بین‌المللی: به دلیل تحریم‌ها، بانک‌های ایران به بازارهای جهانی دسترسی ندارند، نمی‌توانند سرمایه خارجی جذب کنند، و هزینه‌های مالی‌شان بالاتر است. در نتیجه، مجبورند هزینه‌های خود را از طریق دریافت سود بیشتر جبران کنند. (مثلاً در حالی که بانک‌های ژاپنی می‌توانند از سرمایه‌گذاری‌های جهانی سود ببرند، بانک‌های ایرانی در این زمینه محدودند.)
* ۳. آیا بدون رفع تحریم‌ها می‌توان بانکداری کم‌بهره در ایران ایجاد کرد؟
_ بله، اما سخت‌تر خواهد بود. اگر مشکلات داخلی برطرف شوند، حتی با باقی ماندن تحریم‌ها، می‌توان نرخ سود بانکی را کاهش داد. اما کاملاً شبیه بانکداری ژاپن و سوئیس نخواهد شد. چگونه؟
_ کنترل تورم: اگر دولت بتواند تورم را کاهش دهد، دیگر نیازی نیست که بانک‌ها سودهای بالایی بگیرند. (مثلاً اگر تورم ایران به ۵٪ کاهش یابد، بانک‌ها می‌توانند وام‌های کم‌بهره بدهند.)
_ تنوع‌بخشی به درآمد بانک‌ها: بانک‌ها می‌توانند به جای وابستگی به وام‌دهی، از راه‌هایی مثل کارمزد خدمات مالی، سرمایه‌گذاری در تولید و خدمات، و تأمین مالی پروژه‌های داخلی درآمد داشته باشند. (مثلاً به جای اینکه سود وام را بالا ببرند، از کارمزد کارت‌های بانکی یا ارائه خدمات مالی پیشرفته درآمد کسب کنند.)
_ شفاف‌سازی وام‌دهی: اگر سیستم وام‌دهی اصلاح شود و بانک‌ها مجبور نباشند زیان وام‌های معوق را از طریق افزایش سود سایر وام‌ها جبران کنند، نرخ سود کاهش می‌یابد. (مثلاً در صورتی که بانک‌ها وام‌های کلان را بدون ضمانت به شرکت‌های خاص ندهند.)
_ مدیریت بدهی‌های دولت: دولت باید به جای فشار آوردن به بانک‌ها برای جبران کسری بودجه، سیستم مالی خود را اصلاح کند. (مثلاً در بسیاری از کشورها، دولت‌ها از بازار اوراق قرضه داخلی تأمین مالی می‌کنند، نه از بانک‌ها.)
_ افزایش تعاملات بانکی منطقه‌ای: اگر تحریم‌ها باقی بمانند، می‌توان با کشورهایی که تحت تحریم نیستند، همکاری بانکی ایجاد کرد. (مثلاً توسعه همکاری با کشورهای همسایه مثل ترکیه و چین.)
* ۴. چقدر زمان لازم است تا نرخ بهره در ایران کاهش یابد؟
اگر دولت همین امروز اصلاحات را شروع کند، رسیدن به بانکداری کم‌بهره حداقل ۱۰ تا ۱۵ سال زمان خواهد برد.
_ در صورت رفع تحریم‌ها، این روند سریع‌تر خواهد شد.
× اما اگر مشکلات داخلی باقی بمانند، حتی با رفع تحریم‌ها، نرخ بهره بالا خواهد ماند.
نتیجه‌گیری
حتی اگر تحریم‌ها باقی بمانند، با اصلاحات داخلی می‌توان نرخ سود بانکی را کاهش داد، اما رسیدن به بانکداری نزدیک به صفر بدون رفع تحریم‌ها دشوار خواهد بود.
>> راهکارهای کلیدی : >>>
_ کاهش تورم
_ اصلاح ساختار درآمدی بانک‌ها
_ شفافیت در وام‌دهی
_ مدیریت بدهی‌های دولت
_ تقویت همکاری‌های بانکی منطقه‌ای
>>> اگر این اصلاحات انجام شوند، ایران می‌تواند به بانکداری کم‌بهره نزدیک شود، حتی با تحریم‌ها. اما بدون این اصلاحات، نرخ بهره همچنان بالا خواهد ماند، حتی اگر تحریم‌ها برداشته شوند.
فرشید گودرزی : کارشناس حقوق
دیدگاه ها برای این نوشته بسته شده است.